∙ സൈനികർക്ക് ഒരു സല്യൂട്ട്

തിരിച്ചുള്ള യാത്രയിൽ മണാലിക്ക് മുൻപ് ഒരിടത്ത് വലിയൊരു ട്രാഫിക് ബ്ലോക്ക്. മണ്ണിടിഞ്ഞ് റോഡ് തടസ്സപ്പെട്ടിരിക്കുകയാണെന്നു പട്ടാളക്കാരിൽനിന്നു മനസിലായി. ഒന്നര മണിക്കൂറിൽ റോഡ് ശരിയാകുമെന്ന് അവർ പറഞ്ഞു. ഞങ്ങൾ ക്ഷീണിച്ചതുകൊണ്ടും അടുത്ത് കുഴപ്പമില്ലാത്ത ഒരു ഹോട്ടൽ ഉണ്ടായിരുന്നതുകൊണ്ടും ആ ദിവസം അവിടെ തങ്ങാൻ തീരുമാനിച്ചു. അടുത്ത ദിവസം വെളുപ്പിന് ഞങ്ങൾ വീണ്ടും യാത്ര തുടങ്ങിയപ്പോൾ കണ്ടത്, എകദേശം 300–400 മീറ്ററോളം റോഡിൽ മലയിടിഞ്ഞു കിടക്കുന്നതാണ്. എന്നാൽ, ആ രാത്രിക്കുള്ളിൽ ബോർഡർ റോഡ് ഓർഗനൈസേഷൻ (BRO) ആ റോഡിലെ കല്ലും മണ്ണും നീക്കി ഗതാഗതം പുനഃസ്ഥാപിച്ചു. മിന്നൽ വേഗത്തിലാണ് അവരുടെ പണികൾ. ശരിക്കും നമ്മൾ സല്യൂട്ട് അടിച്ചു പോകും.

ടാറിങ് ഇല്ലാത്ത മൺപാതയിലൂടെ പലപ്പോഴും വണ്ടി ഓടിക്കേണ്ടി വന്നിട്ടുണ്ട്. മലയിടുക്കിലൂടെ അതിസാഹസികമായ യാത്രയായിരുന്നു. ഒട്ടും ഉറപ്പില്ലാത്ത മണ്ണാണ്. എപ്പോൾ വേണമെങ്കിലും പാറകൾ റോഡിലേക്ക് അടർന്നു വീഴാം. തണുപ്പ് ഏകദേശം 8 ഡിഗ്രി. ഹെയർ പിന്നുകൾ താണ്ടിയാണ് യാത്ര. നാട്ടിലെ റോഡുകളിൽ കാണുന്നതു പോലെ ബാരിക്കേ‍ഡുകൾ പലയിടത്തും ഇല്ല. പൊടിമണ്ണിലൂടെ വണ്ടിയോടിപ്പിക്കുന്നത് അത്ര സുഖകരമല്ല. അടുത്ത വളവിൽ എന്താണ് അവസ്ഥയെന്നു യാതൊരു പിടിയുമില്ല. അതുകൊണ്ട്, സാവധാനത്തിൽ മാത്രമേ വണ്ടി ഓടിക്കാൻ പറ്റൂ.   

∙ നമുക്ക് അനുഭവം, അവർക്ക് ജീവിതം

തണുപ്പ് ശരിക്കും അറിഞ്ഞത് പാങ്ങ് എന്ന സ്ഥലത്താണ്. കുളു–മണാലി റോഡിലാണ് ഈ സ്ഥലം. രാത്രി എട്ടു മണിക്കാണ് അവിടെ എത്തിയത്. ഒരാൾക്ക് 300 രൂപ നിരക്കിൽ ഒരു മുറി കിട്ടി. കറന്റൊന്നും ഇല്ലാത്ത സ്ഥലമാണ്. ജനറേറ്ററിലാണ് അവിടെ എല്ലാം പ്രവർത്തിക്കുന്നത്. ഷീറ്റു കൊണ്ടു മേഞ്ഞ ഒരു കൂടാരം പോലുള്ള സ്ഥലത്താണ് കിടന്നത്. പുറത്ത് മൈനസ് മൂന്നു ഡിഗ്രി തണുപ്പ്. രാത്രിയൊന്നും ശരിക്ക് ഉറങ്ങാൻ പോലും പറ്റുന്നുണ്ടായിരുന്നില്ല. വളരെ പരിമിതമായ സൗകര്യങ്ങളേ അവിടെയുള്ളൂ. വല്ലാത്ത അനുഭവമായിരുന്നു.

അതുപോലെ ഉംലിങ് ലായ്ക്കടുത്ത് ഹാൻഡ് ലേ എന്ന സ്ഥലത്ത് താമസിച്ചപ്പോഴും തണുപ്പ് ശരിക്കും അനുഭവിച്ചു. അവിടെ താമസിച്ച കെട്ടിടത്തിന്റെ മേൽക്കൂരയിൽ മരക്കമ്പ് അടുക്കി വച്ച് അതിനു മുകളിൽ മണ്ണിട്ടാണ് ഉറപ്പിച്ചിരിക്കുന്നത്. രാത്രി കിടന്നപ്പോൾ ചെറിയൊരു പേടി തോന്നി. മഴ ഇല്ലാത്തതുകൊണ്ടാണ് അവിടെ അത്തരത്തിലൊരു നിർമാണമെന്നു പറഞ്ഞു. പക്ഷേ, എങ്ങാനും മഴ പെയ്താൽ എന്തു ചെയ്യുമെന്നൊക്കെ ഓർത്തു പോയി. സത്യത്തിൽ, മഞ്ഞ് എന്നു പറയുമ്പോൾ നമുക്ക് ആവേശമാണ്. പക്ഷേ, അങ്ങനെയൊരു പ്രദേശത്ത് ജിവിക്കേണ്ടി വരുന്നവരുടെ കഷ്ടപ്പാടുകൾ വലുതാണ്. ചില മാസങ്ങളിൽ മഞ്ഞുവീഴ്ച മൂലം വീടുകൾ ഒഴിഞ്ഞു പോകേണ്ട അവസ്ഥ വരെയുണ്ട്. നാം അനുഭവങ്ങൾ തേടി അവിടെ പോകുന്നു. അവർക്ക് അത് ജീവിതമാണ്. 

∙ 22 ദിവസങ്ങൾ, റൂട്ട് മാപ്പ്

നന്തിക്കരയിൽനിന്ന് ആദ്യം എത്തിയത് ബെംഗളൂരുവിലാണ്. അവിടെനിന്ന് ഹൈദരാബാദ്, നാഗ്‍പൂർ, സാഗർ, ആഗ്ര, ജലന്ധർ, അമൃത്‌സർ വഴി ജമ്മുവിലെത്തി. പിന്നെ കശ്മീർ, ശ്രീനഗർ, കാർഗിൽ വഴി ലഡാക്കിലേക്ക്. അവിടെനിന്നാണ് ഉംലിങാ ലായിലേക്ക് വണ്ടിയോടിച്ചത്. തിരിച്ച് ലേ വഴി കുളു–മണാലി കടന്ന് ഹിമാചൽ പ്രദേശിലേക്ക് വന്നു. അവിടെനിന്ന് ഹരിയാന, പഞ്ചാബ്, ഗുജറാത്ത്, ഗോവ, മംഗലാപുരം വഴി കേരളത്തിലേക്ക്. ഈ യാത്രയിൽ കൂടുതൽ ഇടങ്ങളിലും ഞങ്ങൾ താമസിച്ചത് ബിഷപ് ഹൗസുകളിലോ പള്ളിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട സ്ഥലങ്ങളിലോ ആയിരുന്നു. അവിടെയെല്ലാം ഹൃദ്യമായ സ്വീകരണവും പിന്തുണയുമായിരുന്നു ലഭിച്ചത്.

യാത്രയിൽ ഒരിക്കലും ഞങ്ങൾ കേരള ഭക്ഷണത്തിനു വേണ്ടി നടന്നില്ല. ഓരോ സ്ഥലത്തുനിന്നും അവിടുത്തെ തനതു ഭക്ഷണം കഴിക്കാനാണ് ശ്രദ്ധിച്ചത്.  ഹൈദരാബാദിൽ കഴിച്ചത് ബിരിയാണിയാണ്. രാത്രി 11.30–12 നേരത്താണ് പോയി ബിരിയാണി കഴിച്ചത്. കശ്മീരിൽ ഏറെ പ്രശസ്തമായ മട്ടൺ സൂപ്പ് കഴിച്ചു. അതു കിട്ടുന്ന കട തേടിപ്പിടിച്ചു ചെന്നാണ് കഴിച്ചത്. പഞ്ചാബിലെ ആലൂ പറാട്ട, ഹിമാചലിലെ തട്ടുകടകളിലെ ‘മസ്റ്റ്–ട്രൈ ഐറ്റം’ മാഗി അങ്ങനെ പല തരത്തിലുള്ള ഭക്ഷണം കഴിച്ചു.